Dr Leon Rak - „Zarys ewolucji sprzętu narciarskiego”

Narciarstwo rozwinęło się na świecie do rozmiarów sportu uprawianego masowo. Rozwój ten uzależniony był między innymi od ewolucji sprzętu narciarskiego.

  Narciarstwo rozwinęło się na świecie do rozmiarów sportu uprawianego masowo. Rozwój ten uzależniony był między innymi od ewolucji sprzętu narciarskiego. Sprzęt narciarski zawsze był traktowany przez narciarzy w sposób szczególny. Dostrzegano w nim nie tylko przyrząd użytkowy, ale również źródło materialne do badań historii kultury w tym kultury fizycznej oraz nośnik wartości estetycznych. Dlatego też powstało na świecie wiele muzeów narciarstwa, gdzie można zapoznać się z rolą nart w życiu pierwotnych społeczeństw zamieszkujących głównie tereny na północy oraz z ewolucją narciarstwa sportowego. Celem pracy było przedstawienie kluczowych rozwiązań technologicznych oraz wydarzeń z zakresu ewolucji sprzętu narciarskiego, które istotnie wpłynęły na rozwój narciarstwa zjazdowego, turystycznego i sportowego, na świecie. Na tym tle przedstawiono również wprowadzanie nowych technologii narciarskich w Polsce. Zakres czasowy pracy obejmuje okres drugiej połowy XIX wieku oraz XX wiek do końca lat 80. w których to latach pojawiły się rozwiązania technologiczne stosowane współcześnie. Źródła wykorzystane w pracy obejmowały publikacje polskie i zagraniczne w tym monografie z zakresu narciarstwa, podręczniki narciarstwa, roczniki narciarskie, wykazy patentów narciarskich z okresu 1894-1930, materiały prasowe oraz źródła internetowe[1].

Narty jako przyrząd do poruszania się po śniegu służy człowiekowi od tysięcy lat. Szacuje się, że ludzie mieszkający na północy używali nart już w epoce kamienia ok. 9000 lat temu[2]. Najstarsze ślady używania nart pochodzą z rysunków naskalnych, które znaleziono w Skandynawii i Rosji. Ich wiek szacuje się na ok. 3000-5000 lat. Jedna z najstarszych reliktowych nart pochodzi z wyspy Hoting (Norwegia) a jej wiek ocenia się na ok.4000 lat.

Narty występowały w wielu odmianach, które kształtowały się pod wpływem potrzeb ówczesnych społeczeństw. Znani szwedzcy badacze nart Wiklund i Zetterson podzielili antyczne narty na trzy grupy: narty typu południowego, arktycznego i północnego. Różniły się one między sobą kształtem, wymiarami i proporcjami[3]. Każda z odmian nart posiadała też wiele typów, które były charakterystyczne dla poszczególnych regionów, w których były używane. Narty głównych odmian były używane jeszcze na początku XIX w[4].

Wiek XIX był przełomowy dla narciarstwa - nart zaczęto używać w Skandynawii nie tylko dla celów użytkowych, ale również dla zabawy i współzawodnictwa sportowego. W tym czasie, dzięki głównie norweskim emigrantom, narty trafiły też do wszystkich niemal zakątków świata od Nowej Zelandii do Stanów Zjednoczonych Ameryki[5]. Wiek XX charakteryzował się dynamicznym rozwojem narciarstwa sportowego oraz narciarstwa rekreacyjnego trwającym do czasów współczesnych. Narciarstwo stało się najpowszechniejszą formą aktywności fizycznej współczesnych ludzi. Liczbę osób uprawiających narciarstwo na świecie szacuje się na kilkadziesiąt milionów (20-25 mln[6]). Masowość narciarstwa sprawia, że przemysł i usługi związane z narciarstwem stanowią liczący się element gospodarki wielu krajów w szczególności górskich takich jak Austria, Szwajcaria, Włochy, Francja, USA itp.

Narty w czasie kilku tysięcy lat używania przeszły ewolucję, która doprowadziła do wykształcenia się nart współczesnych. Trudno jest dzisiaj wyróżnić jeden typ nart, który dał początek nartom współczesnym. Posiadają one cechy charakterystyczne dla różnych typów nart antycznych[7]. Tym bardziej jest to trudne z powodu istnienia współcześnie wielu odmian nart wykorzystywanych do różnych celów od skoków narciarskich, przez narciarstwo biegowe, turowe, alpejskie do narciarstwa akrobatycznego i ekstremalnego.

Współczesne narty zjazdowe posiadają wiele cech wspólnych z nartami, które powstały w norweskiej prowincji Telemark na początku XIX w. i były doskonalone do końca lat 50. XIX w. Szczególne zasługi w tym względzie przypisuje się stolarzowi o nazwisku Sondre Norhaim. Spopularyzował on wiele rewolucyjnych ulepszeń nart, jakich dokonali mieszkańcy Telemarku, z których najważniejsze to wygięcie nart w środkowej części, (po obciążeniu narty mogły przenosić równomiernie obciążenie narciarza na całą powierzchnię nart). Sondre spopularyzował też profil narty węższej w środkowej części i szerszej na końcach (profil ułatwiający skręt). Wprowadził on również ulepszenie wiązań narciarskich. Dotychczas używano wiązań, które w sposób luźny wiązały nartę z nogą, głównie za pomocą pasków, rzemieni lub plecionej wikliny i tylko w okolicach przedniej części buta. Niektóre narty antyczne zawierały też wcięcie w środkowej części nart z wystającymi bokami ułatwiającymi utrzymanie stopy nad powierzchnią narty. Takie mocowanie nart powodowało, że narty łatwo mogły zsuwać się z nogi i były użyteczne jedynie w biegu lub jeździe na wprost. Skręt na takich nartach był praktycznie niemożliwy. Norhaim zastosował wiązkę splecionych korzeni do wykonania paska okólnego prowadzonego wokół pięty buta. Spowodowało to lepsze trzymanie buta bez blokowania pięty i przyczyniło się do doskonalenia pierwszych skrętów narciarskich (telemark, chrystiania), które wówczas wymyślone zostały przez mieszkańców Telemarku[8]. Początkowo narty wykonywane były z drewna. Do ich produkcji wykorzystywano wszystkie niemal gatunki drzew. Najlepszymi gatunkami okazały się jednak jesion i hikora, a narty z nich wykonane były najbardziej cenione. Profil narty z Telemarku posiadał wcięcie4,25 mm[9]. W ewolucji narty profil ten zmieniał się bardzo powoli by osiągając ok.5,5 mm w nartach produkowanych w latach trzydziestych XX w., zwiększając się do7 mmpo II Wojnie Światowej do lat 80. XXw. Rewolucyjne wcięcie w tali nart pojawiło się dopiero w nartach latach 80. XX w. dając w efekcie profil współczesnej narty carvingowej (ok.18 mmwcięcia)[10].

W końcu XIX wieku zwiększa się zainteresowanie sprzętem narciarskim oraz próby jego modyfikacji w celu polepszenia właściwości jezdnych. To zainteresowanie doskonaleniem sprzętu narciarskiego na początku XX wieku przyjęło ogromne rozmiary a szczegółowe omówienie samych pomysłów doskonalących sprzęt narciarski przekracza ramy tego opracowania[11]. Dlatego też poniżej przedstawiono tylko najważniejsze wydarzenia, które wpłynęły na rozwój narciarstwa zjazdowego, w ujęciu chronologicznym:

• 1863 r. - zanotowano pierwszą wystawę nart w Trondheim (Norwegia) (48 par nart)^[12]. Wystawy mają charakter promujący sprzęt narciarski, pozwalają również na porównanie różnych modeli i w efekcie przyśpieszają proces praktycznej weryfikacji rozwiązań najbardziej skutecznych;
• 1882 r. - pierwszy eksport norweskich nart do Szwecji, co wskazuje na popularność norweskich rozwiązań technologicznych;
• 1889 r. zarejestrowano pierwszy patent w Norwegii odnoszący się do wiązań narciarskich;
• 1890 r. rozpoczęły się pierwsze próby Matiasa Zdarskiego z metalowymi wiązaniami ułatwiającymi rozwój techniki zjazdowej - wiązania te zbudowane były z metalowej płyty zamontowanej w przedniej części na zawiasie do narty, do płyty przy pomocy pasków mocowano but narciarski, ruch płyty z butem do góry ograniczony był działaniem sprężyny umieszczonej przed wiązaniem wywierającej wpływ na ruchomą płytę w przedniej części - wiązania te po modyfikacji przez Bilgeriego (1905)^[13]popularne były w Europie Środkowej na przełomie wieku XIX i XX do I Wojny Świtowej;
• 1891 r. wykonano pierwsze warstwowe narty klejone wykonano w Norwegii - nie upowszechniły się ze względu na słabą jakość kleju i rozwarstwianie się nart^[14];
• 1894 r. skonstruowanie przez Fritza Huitfelda^[15]metalowych szczęk przytrzymujących przód buta do narty, które stały się później znane jako wiązania Huitfelda (1897) i były najbardziej popularnym sposobem mocowania przedniej części buta do końca lat 30. XX w. Do metalowych szczęk mocowane były później na różne sposoby rzemienie palcowy i okólny przytrzymujące but w szczękach;
• 1904 - patent Sigurda Ellefsena klamry ułatwiającej zapinanie i odpinanie buta, powszechnie później stosowanej w wiązaniach Huitfelda[16];
• 1911 r. - opatentowanie wiązań długorzemiennych[17];
• 1920 r. - Marius Eriksen stosuje metalową linkę zamiast rzemienia okólnego wokół tyłów butów, w drugiej połowie lat 30. XX w. ten typ wiązań pod nazwą Kandahar wyparł w powszechnym użyciu wiązania typu Huitfelda[18];
• 1928 r. - Rudolf Lettner opatentował stalowe krawędzie narciarskie[19];
• 1928 r. - Pojawiają się pierwsze udane modele klejonych warstwowych nart[20]- narty stają się bardziej odporne na "wypaczanie się";
• Początek lat 30.- wprowadzenie ślizgów żywicznych w nartach (bakelitowych);
• 1933 r. - wprowadzenie wiązania Attenchofera (typu Kandahar) całkowicie metalowego z możliwością przełożenia linki w położenie: do chodzenia i do zjeżdżania;
• 1934 r. - pierwsze nieudane próby z nartami aluminowymi[21];
• 1939 r. - Hjamar Hvam (w USA) wprowadza na rynek pierwsze działające bezpiecznikowe przody wiązań narciarskich zastępujących metalowe szczęki wymyślone przez Huitfelda[22]- stosując obrotowy przód wiązania;
• 1947 r. - Hovard Head rozpoczyna próby z nartami warstwowymi z aluminium i sklejki drewnianej, po wielu próbach powstaje perfekcyjna konstrukcja wyznaczająca kierunek rozwoju w budowie nart przez najbliższe dwie dekady;
• 1950 r. - pierwsze bezpiecznikowe wiązania z przodu i tyłu buta wyprodukowane przez firmę Cubco (USA)[23], wiązania te po udoskonaleniu stały się pierwszymi wiązaniami zapinanymi na zatrzask przez wdepnięcie pięty buta;
• 1952 r. - pierwsze bezpiecznikowe przody wiązań Markera (Duplex);
• 1955 r. - przełom w dziedzinie ślizgów, pojawił się pierwszy polietylenowy ślizg (wprowadziła go Austriacka firma Kofler);
• 1959 r. - na rynek weszła pierwsza w pełni udana konstrukcja nart z zastosowaniem włókien węglowych (nie do sprzedaży);
• 1961 r. - Earl Miller i Mitch Cubberley wprowadzają pierwsze ski stopy, eliminując paski bezpieczeństwa, firmy europejskie adaptują ski stopy do swoich wiązań dopiero w latach 70.[24];
• 1962 r. - powstają jednoosiowe wiązania Look Nevada II, ze swoimi długimi skrzydłami przednich uchwytów, które trzymały górną część przodu buta, opatentowany projekt pozostał podstawą przednich jednostek wiązań Looka przez następne 40 lat[25];
• 1965 r. - Marker wprowadza bardzo popularny później system mocowania tyłu buta - Rotomat;
• Lata 70. - łączenie różnych materiałów konstrukcyjnych narty;
• 1975 r. - Marker wprowadza system mocowania przodu buta M4 i tyłu M44 (skrzynkowy);
• 1989 r. - Salomon i Elan wprowadziły na rynek narty z jednolitą warstwą zewnętrzną zintegrowaną ze ściankami bocznymi. Taki typ nart produkowany jest do dzisiaj.

Najstarsze ślady używania nart w Polsce datuje się na wiek XVI. Zostały udokumentowane w dziele Aleksandra Gwagina pt. "Sarmatiae Europeae descriptio", które zostało wydane po łacinie w Krakowie w 1578 roku. Do Polski narty dotarły najprawdopodobniej z Rosji. W wiekach późniejszych, prawdopodobnie na skutek łagodnych zim oraz zmian w strukturze społecznej narciarstwo w Polsce zostało zapomniane[26]. Dopiero w końcu XIX w. rozpoczęły się na ziemiach polskich ponowne próby wykorzystania nart w leśnictwie, łowiectwie oraz w celach turystycznych. Narciarstwo turystyczne zapoczątkowało rozwój współczesnego narciarstwa polskiego, które wraz z rozwojem XIX i XX wiecznego ruchu sportowego stało się jego ważnym składnikiem. Do pionierów narciarstwa polskiego należą: Stanisław Barabasz, Kazimierz Hamerling, Marian Małaczyński, Józef Schnaider, Marian Smoluchowski i Tadeusz Smoluchowski. Popularność narciarstwa wzrastała dynamicznie osiągając w Polsce już w okresie międzywojennym liczbę narciarzy szacowaną na ponad 300 tys. a dzisiaj na około 4 mln.

Narty używane na terenach polskich w końcu XIX w. pochodziły z różnych źródeł. Prawdopodobnie najstarszymi nartami z tego okresu są narty zaprojektowane przez Stanisława Barabasza    i wykonane w 1888 r według wzorca jaki zapamiętał z opowiadań jednego z syberyjskich zesłańców[27]. Zatem pierwsze polskie XIX w. narty nie mają rodowodu skandynawskiego. Barabasz na długo pozostał wierny nartom własnego wyrobu, promując również rodzimą produkcję, będąc dyrektorem Szkoły Przemysłu Drzewnego w Zakopanem. Narty wykorzystywane przez innych pionierów polskiego narciarstwa najczęściej sprowadzane z Wiednia lub Czech były typu skandynawskiego. Cennym źródłem wiedzy o sprzęcie narciarskim, który mógł być używany na terenach polskich są polskie podręczniki narciarskie. Najstarszy z nich napisany przez Józefa Schneidera ("Na nartach skandynawskich") opublikowano w Krakowie w 1898 r. Z opisu sprzętu narciarskiego wynika, że nowoczesne w tym czasie narty skandynawskie oraz najważniejsze rodzaje wiązań narciarskich w tym wiązania trzcinowe, rzemienne i metalowe typu lilienfieldzkiego (Zdarskiego) były znane wszystkim głębiej zainteresowanym narciarstwem[28]. W podręczniku z 1908 r. pt. "Narty i ich użycie" Roman Kordys pisze, że "Narta używana do celów sportowych, do skoków i do wycieczek górskich posiada kształt ok.2 m długiej", co świadczy o braku używania w tym czasie zróżnicowanych typów nart. Z wiązań narciarskich poleca natomiast wyłącznie uprzęże typu lilienfeldzkiego oraz Huitfelda z klamrą Ellefsena[29]. Do tego czasu dominuje w polskim ruchu narciarskim używanie jednego kija. Dopiero na przełomie lat 1910/1911. środowisko lwowskich narciarzy promuje skutecznie używanie dwóch kijków narciarskich.

Po I wojnie światowej następuje dynamiczny rozwój narciarstwa w Polsce kreowany głównie przez powstały w 1919 r. Polski Związek Narciarski. Rok wcześniej zostaje wydany podręcznik Aleksandra Bobkowskiego ("Podręcznik narciarski"). Narty typu telemark pozostają podstawowym sprzętem zalecanym do jazdy. Bobkowski proponuje też narty tzw. letnie do jazdy po wiosenny śniegu znacznie krótsze od nart zimowych i bez taliowania. Wiązania narciarskie polecane przez autora obejmują uprzęże typu Huitfelda z klamrą Ellefsena, uprzęże długorzemienne, oraz sztywne metalowe uprzęże lilienfeldzkie Zdarskiego i Bilgeriego[30]. W II wydaniu podręcznika z 1926 r. Bobkowski wyróżnia natomiast kilka typów nart: fińskie (na równiny), turystyczne (typu telemark - zjazdowe), narty dalekobieżne (typu telemark-biegowe) i narty do skoków. Powyższe typy różnią się między sobą długością i kształtem. Poleca również narty polskich producentów z wytwórni Braci Schiele z Zakopanego, fabryki Maraton ze Lwowa i wytwórni nart Stanisława Zubka z Zakopanego jako dorównujące jakością nartom zagranicznym. W podręczniku tym promuje również domową produkcję nart podając szczegółowy opis ich wykonania. Z polecanych wiązań narciarskich pozostały jedynie uprzęże typu Huitfelda, długorzemienna i Bilgeriego[31]. Domowa produkcja nart była w Polsce szczególnie polecana. W 1929 i 1934 r. nakładem "Biblioteki sportowej - Głównej Księgarni Wojskowej" ukazały się broszury Władysława Ziętkiewicza pt. "Sprzęt narciarski, wybór, wyrób, konserwacja, smary"[32]. Promocję tego typu wytwarzania nart prowadziło w latach 30. XX w. również Towarzystwo Krzewienia Narciarstwa (TKN). W 1935 nakładem TKN wydano książeczkę Adama Zielińskiego pt. Jak zostać narciarzem - wiadomości o sprzęcie narciarskim". O wiązaniach do nart turystycznych autor pisze: " Więźba metalowa (Zdarskiego i Bilgeriego przyp. aut.) wyszła już niemal zupełnie z użycia, tak że obecnie używane są prawie wyłącznie więźby o uprzęży rzemiennej lub bezrzemienne. Pierwsze z nich są wszystkie mniej lub więcej odmianą więźby Huitfelda."[33]Pojawiają się też informacje o nowszych typach wiązań "ostatnią nowością jest uprząż wykonana całkowicie z metalu (Ligula), pracująca jednak na zasadzie uprzęży Huitfelda. Ściągacz i rzemień zastępuje tu sprężyna , z urządzeniem umożliwiającym wstawienie buta bez pomocy reki."[34]Informację o stosowaniu najbardziej popularnych na świecie pod koniec lat 30. XX w. wiązaniach typu Kandahar pojawia się w relacji z Igrzysk Olimpijskich w Garmisch-Partenkirchen w 1936 r.: " Używano dwa rodzaje wiązań zjazdowych: albo oryginalne "kanadahary" i wszystkie ich odmiany albo tez wiązania austriackie z przeborowanym pod więźbą otworem, przez który przeciąga się rzemień utrzymujący na narcie prawie pół stopy.[35]" Na podstawie powyższych informacji można wnioskować, że o ile nowoczesne na owe czasy wiązania były znane sportowcom, o tyle w powszechnym użyciu zapewne jeszcze w Polsce nie były i dopiero wkraczały do polskiego narciarstwa. Pod koniec lat 30. w prasie narciarskiej z 1938 r. pojawia się zdjęcie narciarza zakładającego narty z wiązaniami typu Kandahar bez specjalnego komentarza, co świadczy o upowszechnieniu się tych wiązań[36]. Wiązania tego typu montowane były seryjnie do nart produkowanych w wytwórni nart Zubka w Zakopanem ("Kandahar Zub-Stan")[37].

Po II wojnie światowej do połowy lat 50. używano w Polsce narty i wiązania przedwojenne. Jeszcze w 1953 r polecano wiązania długorzemienne na równi z wiązaniami rzemiennymi i typu Kandahar[38]. Jednakże w 1957 r. pojawiają się informacje o pierwszych bezpiecznikowych wiązaniach narciarski (płytowe Look, "Star55") oraz o bardziej zaawansowanych technologicznie nartach ze ślizgami z tworzywa sztucznego[39]. W 1966 w książce pod red Jacka Harmaty dowiadujemy się że; " w ostatnich latach zachodnioeuropejscy producenci nart lansują narty metalowe, a także z włókna szklanego. Narty te produkowane są także w Polsce i nasza Wytwórnia Nart w Zakopanem osiągnęła w tym zakresie poważne rezultaty." W innym miejscu o wiązaniach narciarskich autorzy piszą: " I cokolwiek powiedzielibyśmy dobrego o wszystkich innych rozwiązaniach problemu "przywiązania narciarza do nart" - różnych "bildsteinach" i "kandaharach" itp. to jedynymi godnymi polecenia są wiązania bezpiecznikowe." Autorzy polecają szczególnie wiązania Markera (simplex) i ich polską wersję "Kadra" - wzorowaną na niemieckich "marker automatic"[40].W końcu lat 60. i na początku lat 70. pojawiają się pierwsze informacje o wiązaniach bezpiecznikowych uwalniających tył buta (Tyrolia 3000)[41]. Rozwój sprzętu narciarskiego w latach 70. i późniejszych przynosi ogrom informacji o sprzęcie narciarskim prezentowany w podręcznikach, książkach i prasie specjalistycznej. Do końca lat 80. notuje się w Polsce próby nadążenia za rozwojem technologicznym sprzętu narciarskiego. Wytwórnia nart "Polsport" w Szaflarach która powstała w 1969 r. produkuje z sukcesem narty metalowe i epoksydowe. W 1978 wyprodukowała 207 tys. par nart w siedmiu asortymentach, a zakład stał się monopolistą w produkcji nart w Polsce i należał do grupy największych zakładów w Europie[42]. Po 1989 r. i otwarciu rynku polskiego na zagraniczny sprzęt narciarski nie udaje się jej sprostać konkurencji i w latach 90. zaprzestaje produkcji. Polscy narciarze mogą jednakże korzystać z najnowszych osiągnięć technologicznych w tym zakresie.

Zobacz także